Μία σύντομη ιχνηλάτηση του θεσμού της οικογένειας σε κλασικά βιβλία της ελληνκής παιδικής λογοτεχνίας

Η ελληνική κοινωνία είναι μία βαθιά παραδοσιακή κοινωνία που μόλις τα τελευταία χρόνια δίνει κάποια πρώτα δείγματα συμπόρευσης με τα νέα οικογενειακά πρότυπα που ήδη ακολουθούνται στον δυτικό κόσμο (μονογονεική οικογένεια, αρμονική συνύπαρξη γονέων και παιδιών μετά από το διαζύγιο, οικογένεια με γονείς του ίδιου φύλου κ.ά. ). Ιδανικό πρότυπο παραμένει η ενωμένη πυρηνική οικογένεια που αποτελείται από το πατέρα τη μητέρα, τα παιδιά και αρκετά συχνά το ευρύτερο συγγενικό περιβάλλον (παππούς, γιαγιά, θείοι, ξαδέλφια). Οι σχέσεις πρέπει να είναι στενές και άψογες παρά τις όποιες κατά καιρούς διακυμάνσεις κι οι δεσμοί αρραγείς και αδιάρρηκτοι.

Η ελληνική παιδική λογοτεχνία ακολούθησε αναπόφευκτα το ίδιο κοινωνικό μοντέλο ακολουθώντας και αποτελώντας τον καθρέφτη της κοινωνίας εκάστοτε εποχής. Καθώς τα παιδιά θεωρούνται ένα ευαίσθητο και γεμάτο προκλήσεις αναγνωστικό κοινό, αρχικά η παιδική λογοτεχνία πίστευαν πως έπρεπε να κατέχει έναν διαπαιδαγωγικό και παραδειγματικό ρόλο παρουσιάζοντας πάντα τα σωστά πρότυπα ανεξαρτήτως της περιρρέουσας κοινωνικής και πολιτισμικής πραγματικότητας και των αντικειμενικών συνθηκών.  Έτσι θα χρειαστεί να φτάσουμε στο τέλος του 20ού αιώνα και τις αρχές του 21^ου όπου με τη ραγδαία ανάπτυξη του παιδικού βιβλίου και την συμπόρευση πια με τις σύγχρονες κοινωνικές εξελίξεις εμφανίζονται και στην παιδική λογοτεχνία τα νέα οικογενειακά πρότυπα.

Αν και υπάρχουν αρκετές διαφωνίες σχετικά με το πότε ακριβώς τοποθετείται η έναρξη της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας στα πλαίσια της νεοελληνικής λογοτεχνίας γενικότερα, θα μπορούσε ίσως συμβατικά να την τοποθετήσουμε στα πλαίσια της ίδρυσης του νέου ελληνικού κράτους (1830).

Η ποίηση είναι η πρώτη που στρέφει το βλέμμα της προς τον κόσμο των παιδιών κυρίως λόγω της ευσύνοπτης μορφής της και του παιχνιδιού με τις λέξεις μέσω της ομοιοκαταληξίας. Τα θέματα που διαπραγματεύεται την περίοδο αυτή σχετίζονται με τον εξωτερικό κόσμο του παιδιού και τα συναισθήματά του, θέματα ευχάριστα και ανώδυνα που θεωρούσαν τότε πως ταίριαζαν στην ιδιοσυγκρασία των παιδιών.

Το πρώτο πραγματικά παιδικό βιβλίο στην Ελλάδα, «Ο Γεροστάθης» του Λέοντα Μελά (1858) κινείται περίπου στο ίδιο μοτίβο. Αν και ένα πεζό κείμενο στρέφει για πρώτη φορα την προσοχή του στο κόσμο των παιδιών περιορίζεται στο να δίνει στα παιδιά πρακτικές συμβουλές για τη ζωή και να τονώσει το πατριωτικό τους φρόνημα.

Έως ότου φτάσουμε στο πρώτο παιδικό μυθιστόρημα του 20ού αιώνα, μία σειρά συγγραφέων του 19^ου αιώνα έγραψαν διηγήματα που θα μπορούσαν να διαβαστούν και από παιδιά. Σε μια σειρά διηγημάτων του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη («Η σταχομαζώχτρα», «Η τελευταία βαπτιστική», «Εξοχική Λαμπρή», «Παιδική Πασχαλιά», «Γουτού-Γουπατού», «Η υπηρέτρα» κτλ) δίνονται σαφέστατα περισσότερες πληροφορίες για την μορφή της ελληνικής οικογένειας την εποχή εκείνη μέσα από τις δύσκολες συνθήκες διαβίωσης στην ελληνική επαρχία. Ο Αργύρης Εφταλιώτης και ο Χρήστος Χρηστοβασίλης έγραψαν επίσης διηγήματα ση δημοτική που διαβάζονται χωρίς μεγάλες δυσκολίες  από τα παιδιά. Και εκεί περιγράφονται οι συνθήκες διαβίωσης των οικογενειών της ελληνικής επαρχίας μέσα από το δυσχερές οικονομικό κλίμα της εποχής και τον κοινωνικό συντηρητισμό που αποδεικνυόταν άκαμπτος όσον αφορά τα κοινωνικά στερεότυπα. Στα ιδία περίπου πλαίσια θα μπορούσε να ενταχθεί και το έργο του Γιάννη Βλαχογιάννη, το οποίο έχει κάποιες παραπάνω αναφορές στην ιστορία και την τόνωση του εθνικού φρονήματος. Η οικογένεια παραμένει ένας ιερός και απαραβίαστος θεσμός, στήριγμα, αποκούμπι και στόχος κάθε ηθικού ανθρώπου.

Η μεγάλη τομή στην ελληνική παιδική λογοτεχνία έρχεται με το έργο τόσο του Γρηγορίου Ξενόπουλου και της Πηνελόπης Δέλτα.

Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος μέσα από το έργο του στην «Διάπλαση των παίδων» αλλά και το προσωπικό πεζογραφικό του έργο ανοίγει ένα νέο πεδίο για να εκφράζονται τα παιδιά και συγγραφείς που το έργο τους ή μέρους αυτού αφορά τα παιδιά. Στα κείμενα που δημοσιεύονται στο ιστορικό αυτό περιοδικό, περιγράφονται συχνά εικόνες και περιστατικά από τη οικογενειακή ζωή όπου κυριαρχεί η οικογενειακή γαλήνη και αρμονία, γεγονότα που διαταράσσουν προσωρινά τις ισορροπίες για να αποκατασταθούν και πάλι σύντομα. Οι ρόλοι είναι κλασικά καθορισμένοι και μάλλον σπάνια ξεφεύγουν από τα συγκεκριμένα αυτά πλαίσια.

Στο λογοτεχνικό έργο της Πηνελόπης Δέλτα η οικογένεια είναι ένα από τα βασικά κίνητρα των ηρώων να δραστηριοποιηθούν κα να ξετυλίξουν το κουβάρι της πλοκής της ιστορίας. Στο βιβλίο της «Για την πατρίδα» ο έρωτας της Θέκλας και του Αλέξιου οδηγεί στην δημιουργία οικογένειας, η οποία στη συνέχεια θυσιάζεται στον βωμό του καθήκοντος. Στην συνέχεια της ιστορίας στον «Καιρό του Βουλγαροκτόνου», η κόρη τους Αλεξία, βλέπει και πάλι να διαλύονται τόσο η αίσθηση της οικογένειας που είχε όσο και η προοπτική δημιουργίας μιας δικής της λόγω των αντίξοων συνθηκών στα εθνικά ζητήματα. Η οικογένεια λειτουργεί ως βάση για την ανάληψη δράσης και σε άλλα  μυθιστορήματά της για να διαλυθεί μερικώς ή ολικά για τα καλό της πατρίδας. Και εδώ δεν ξεπερνιούνται τα παραδοσιακά στεγανά.

Μία σειρά συγγραφέων των επόμενων δεκαετιών (Σ. Μαυροειδή –Παπαδάκη, Α. Τροπαιάτης, Γ. Σαράντη, Κ. Σφαέλλου, Τ. Χατζηαναγνώστου, Τ. Λάππας κτλ) εμπλουτίζουν με το έργο τους την εικόνα της ελληνικής λογοτεχνίας όσον αφορά την οικογένεια όπως παρουσιάζεται σε αυτήν χωρίς ωστόσο να ξεφεύγουν σημαντικά από τα καθιερωμένα. Δύο φωτεινές εξαιρέσεις αποτελούν το βιβλίο της Πιπίνας Τσιμικάλη, «Ψηλά στην στάνη της Γαρυφαλλιάς» όπου μία μάνα περιθάλπει ένα Γερμανό στρατιώτη κατά τη διάρκεια της κατοχής σαν να ήταν γιος της και η «Αργυρώ» της Νίτσας Τζώρτζογλου όπου μία σχεδόν αναλφάβητη μάνα της επαρχίας δίνει μάχη για να έχει η ανάπηρη κόρη της δικαίωμα στη μόρφωση.

Με την έκδοση του πρώτου βιβλίου της Άλκης Ζέη στα μέσα της δεκαετίας του ’60 η ελληνική παιδική λογοτεχνία παίρνει τη μεγάλη στροφή για τη συμπόρευση με την αντίστοιχη ευρωπαϊκή. Στο έργο της για πρώτη φορά το παιδί εξατομικεύεται σαν προσωπικότητα πέρα από τα παλαιότερα ρομαντικά στερεότυπα, η οικογένεια παρουσιάζεται πιο ρεαλιστικά με τα προβλήματα και τις συγκρούσεις της, τα παιδιά αμφισβητούν τη γονεική αυθεντία. Στο εξίσου εμβληματικό έργο της Ζωρζ Σαρή παρακολουθούμε τα παιδιά να παίρνουν τις δικές τους αποφάσεις να διαχωρίζουν τη θέση τους από την οικογένεια και να χαράζουν το δικό τους δρόμο μέσα από τις δικές τους ξεχωριστές επιλογές.

Από τη δεκαετία του 1980 ως σήμερα μία σειρά από δύσκολα θέματα που θαμπώνουν την παλιότερη ιδανική εικόνα του αδιάσπαστου οικογενειακού πυρήνα κάνουν την εμφάνισή τους. Το διαζύγιο αρχίζει να περιγράφεται ως μία απτή πραγματικότητα που είναι δυνατόν να συμβεί όταν οι γονείς δεν μπορούν πια να ζουν μαζί, όπως στο βιβλίο της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, «Σπίτι για πέντε». Τα παιδιά μεγαλώνουν και η οικογένεια δεν μπορεί πάντα να τα παρακολουθήσει στενά («Τ’ αυγουστιάτικο φεγγάρι», Βούλα Μάστορη). Η ιδιαίτερη οικογενειακή κατάσταση μπορεί να οδηγήσει τα παιδιά στην παραβατικότητα («Ο δάσκαλος με το βιολί και το αστέρι», Θέτη Χορτιάτη).  Η μάστιγα των ναρκωτικών είναι μία πραγματικότητα που απειλεί άμεσα κάθε νέο και πρέπει η οικογένεια να επαγρυπνά («Το αυγό της έχιδνας», Λίτσα Ψαραύτη). Η ενδοοικογενειακή βία και η έλλειψη επικοινωνίας διαταράσσουν την οικογενειακή γαλήνη («Μάσκα στο φεγγάρι», Μάνος Κοντολέων).

Ο  θεσμός της οικογένειας είναι μία βασική κοινωνική δομή που αποτελεί καταφύγιο και εφαλτήριο για κάθε παιδί που έρχεται στον κόσμο και κατά τη διάρκεια της σχολικής το ζωής ως την ενηλικίωση.  από την παλιά πατριαρχική οικογένεια ως τους ανοιχτούς ορίζοντες της σημερινής, εξακολουθεί να αποτελεί στοιχειώδες θέα της παιδικής λογοτεχνίας ακριβώς γιατί αποτελεί το άμεσο περιβάλλον των παιδιών. Το να συμβαδίζουν οι κοινωνικές εξελίξεις γύρω από αυτήν με την παράλληλη αποτύπωσή τους στο παιδικό βιβλίο ενισχύουν τους δεσμούς μεταξύ παιδιού και λογοτεχνίας συμβάλλοντας ταυτόχρονα στη βαθύτερη διερεύνηση του ζητήματος.