Η απόδραση στην φαντασία στην ξένη κλασική παιδική λογοτεχνία: αναζητώντας την ουτοπία

Η περιπλάνηση σε φανταστικούς κόσμους υπήρξε ένα από τα πρωιμότερα μοτίβα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ήδη από τα χρόνια δημιουργίας των προφορικών μύθων και παραδόσεων που αργότερα οδήγησαν στην γραπτή καταγραφή των μύθων και των παραδόσεων κάθε λαού δημιουργώντας το ισχυρό υπόστρωμα των φολκλορικών του στοιχείων που συνέβαλαν στην δημιουργία της εθνικής ταυτότητας. Έτσι αρκεί να ανοίξουμε τον συγκεντρωτικό τόμο ή μελέτη της εθνικής μυθολογίας ενός λαού για να μεταφερθούμε αμέσως σε παράξενους και υπερφυσικούς κόσμους, γεμάτους στοιχειά, δράκους, ισχυρή μαγεία, γεγονότα αδύνατον να συμβούν στον πραγματικό κόσμο και καταστάσεις αδιανόητες για την ανθρώπινη λογική.

Πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες στην Ευρώπη μίλησαν στην μυθολογία τους για ανθρωπόμορφους θεούς, ζώα που μιλούν και τερατώδη όντα. Είχαν προηγηθεί οι μυθολογίες των Αιγυπτίων και Σουμερίων όπου το υπερφυσικό στοιχείο είναι εξίσου παρόν, αν και σε μεγαλύτερο ποσοστό σε σχέση με την  ελληνική μυθολογία. Τα ομηρικά έπη παντρεύουν έντεχνα την πραγματικότητα ανθρώπων και θεών μέσα σε ένα συνονθύλευμα ρεαλιστικών και φανταστικών εξελίξεων. Ωστόσο η πρώτη έντεχνη ιστορία φαντασίας από επώνυμο δημιουργό αποδίδεται στον Λουκιανό με το έργο του «Αληθής Ιστορία».

Στη νεότερη λογοτεχνία εμφανίζεται σαν είδος πολύ αργότερο, γύρω στα τέλη του 18^ου αιώνα και τις αρχές του 19^ου. Τα πρώτα δείγματα εντοπίζονται στον αγγλοσαξονικό κόσμο όπου με την δαιμονική ανάπτυξη της βιομηχανίας και τη εμφάνιση των πρώτων σύγχρονων εφευρέσεων, ο άνθρωπος αισθάνεται  να απομακρύνεται από τη φύση με την οποία ήταν ως τότε στενά δεμένος από κάθε άποψη και να ανοίγεται μπροστά τους ένας νέος δρόμος, ο οποίος, παρά την απλοχωριά του και τα συναρπαστικά θαύματα που υπόσχεται, δεν παύει να τον τρομάζει.

Όσον αφορά την παιδική λογοτεχνία, η αρχή εντοπίζεται γύρω στα 1726 με τον διάσημο έργο του Ιρλανδού Τζόναθαν Σουίφτ, «Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ». Το βιβλίο, αν και αρχικά ήταν μία σάτιρα που προοριζόταν γα το ενήλικο κοινό, αγαπήθηκε γρήγορα και από τα παιδιά λόγω της ισχυρής παρουσίας του φανταστικού στοιχείου στην περιγραφή των ταξιδιών. Επίσης στον συγγραφέα του οφείλουμε τη χρήση του όρου «λιλιπούτειος» για κάτι που είναι εξαιρετικά μικροσκοπικό. «Τα παραμύθια της μαμάς χήνας» του Σαρλ Περό αποτελούν ένα πρώτο δείγμα έντεχνων παραμυθιών όπου το φανταστικό στοιχείο καλά κρατεί. Εδώ γάτοι παπουτσώνονται και σώζουν τα αφεντικά τους, όμορφες κοπέλες κοιμούνται αιώνια, εκπεσούσες αρχοντοπούλες γίνονται πριγκίπισσες.

Στη ίδια κατεύθυνση κινούνται και τα «Παραμύθια» των αδελφών Γκριμ, η περίφημη συλλογή γερμανικών παραμυθιών που με την επεξεργασία τους από τους Γκριμ ταξίδεψαν σε όλο τον κόσμο και μεγάλωσαν αμέτρητες γενιές παιδιών. Στα παραμύθια αυτά η Ραπουνζέλ προσφέρει τα μακριά της μαλλιά στον αγαπημένο της πρίγκιπα για να την σώσει, τα δώδεκα βασιλόπουλα μεταμορφώνονται σε πουλιά, ο άπληστος ψαράς και η γυναίκα του τιμωρούνται από το ομιλόν ψαράκι, ο τοσοδούλης ξεπερνά με την εξυπνάδα του το ελάχιστο μέγεθός του.

Η κλασική ιστορία του Τσαρλς Ντίκενς, «Χριστουγεννιάτικα κάλαντα», είναι ένα έξοχο δείγμα χρήσης του φανταστικού στοιχείου για να συνδεθεί άμεσα και αριστοτεχνικά με την πραγματικότητα. Ο σκληρός και άτεγκτος τσιγκούνης πλούσιος Σκρουτζ αρνείται πεισματικά να βοηθήσει τους φτωχούς του συγγενείς λόγω των δικών του δύσκολων και τραυματικών εμπειριών στη ζωή. Με την εμφάνιση τριών διαδοχικών φαντασμάτων την παραμονή των Χριστουγέννων αλλάζει εκ βάθρων την ζωή του και αναθεωρεί ριζικά τις απόψεις του.

Ο Ιούλιος Βερν στο κλασικό του βιβλίο φαντασίας, «Ταξίδι στο κέντρο της γης», φαντάζεται έναν δεύτερο, παράλληλο κόσμο κάτω από την επιφάνεια της γης όπου οι τολμηροί του ήρωες αποφασίζουν να κάνουν ένα ριψοκίνδυνο ερευνητικό ταξίδι. Σε πολλά από τα βιβλία του φαντάζεται τον κόσμο του μέλλοντος άλλοτε ελπιδοφόρο και άλλοτε πιο σκοτεινό με την ζωή των ανθρώπων να γίνεται πιο εύκολη σε πρακτικό επίπεδο αλλά σαφώς πιο περίπλοκη σε ηθικό.

«Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων» του Λούις Κάρολ με το ταξίδι της μικρής του ηρωίδας, Αλίκης, σε έναν εντελώς παράδοξο και ουτοπικό κόσμο όπου πρωταγωνιστούν ζώα, εκκεντρικοί άνθρωποι έως και τραπουλόχαρτα, βλέπουμε ίσως την νέα παραδοξότητα της ζωής που ζούσαν οι άνθρωποι του τέλους του 19^ου αιώνα όταν οι ρυθμοί της τεχνολογίας είχαν γίνει φρενήρεις και ιλιγγιώδεις με εντελώς απρόβλεπτες συνέπειες για το μέλλον.

Ο «Πινόκιο» του Κάρλο Κολλόντι αποτελεί μία θαυμάσια μεταφορά για την αξία της αγάπης και την δύναμη της συγχώρησης. Ο γέρος ξυλουργός Τζεπέτο λαχταρά τόσο πολύ έναν γιο που τον σκαλίζει στο ξύλο και η καλή νεράιδα του εμφυσά ζωή. Ο Πινόκιο, το ξύλινο αγόρι, ξεκινά την πορεία του στον κόσμο των ανθρώπων και μέσα από τα λάθη και τα κατορθώματά του καταφέρνει να τον συγχωρήσει η νεράιδα και να τον μεταμορφώσει σε αληθινό αγόρι.

«Ο μάγος του Οζ» του Φρανκ Μπάουμ αφορά την ιστορία της μικρής Ντόροθι από το Κάνσας όπου ένας ανεμοστρόβιλος την μεταφέρει μακριά από το σπίτι της, στην άγνωστη χώρα του μάγου Οζ. Θέλοντας να γυρίσει πίσω, η Ντόροθι ξεκινά ένα μακρύ ταξίδι για να τον συναντήσει και να την παρακαλέσει να την στείλει πίσω. Στο δρόμο γνωρίζει τους αγαπημένους ήρωες της ιστορίας, το Σκιάχτρο, τον Τενεκεδένιο και το Λιοντάρι.

Στα 1902 ο Χάουαρντ Πάυλ συνθέτει σε μυθιστόρημα τον αγγλικό μύθο του Βασιλιά Αρθούρου και των Ιπποτών της Στρογγυλής Τραπέζης. Πολεμικές αναμετρήσεις, περιπέτειες και πολλή μαγεία συνθέτουν το σκηνικό του κλασικού πια μυθιστορήματος.  «Ο μικρός πρίγκιπας» του Αντουάν ντε Σαιντ Εξυπερί, ένα από τα πιο αγαπημένα βιβλία όλων των εποχών, μας μεταφέρει στον πλανήτη του Μικρού Πρίγκιπα, τα ταξίδια του και την βαθιά αληθινή του κατανόηση για την ανθρώπινη φύση.

«Τα χρονικά της Νάρνια» του C. S. Lewis είναι η ιστορία τεσσάρων αδελφών που εγκαταλείπουν το εμπόλεμο Λονδίνο για να γλιτώσουν τους βομβαρδισμούς και φιλοξενούνται στην εξοχή στο σπίτι του καθηγητή Κερκ. Εξερευνώντας το σπίτι ανακαλύπτουν μία ντουλάπα που λειτουργεί ως πύλη για τη χώρα της Νάρνια. Διεξόδους σε ιστορίες γεμάτες φαντασία, απρόοπτα και απίθανες περιπέτειες προσφέρουν και τα περισσότερα από τα βιβλία του Ρόαλντ Νταλ. Στα βιβλία του τα παιδιά ξεφεύγουν από το μίζερο, ανιαρό και άδικο κόσμο των μεγάλων αναλαμβάνοντας τα ηνία πότε με τις μαγικές του ικανότητες και πότε στα ταξίδια τους σε φανταστικές περιπέτειες.

«Οι άνθρωποι που δανείζονται» (πρωτότυπος τίτλος «The borrowers», δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά) της Μαίρη Νόρτον μας αφηγείται των πρωτότυπη ιστορία μίας οικογένειας φιλειρηνικών μικροσκοπικών ανθρώπων που ζουν κάτω από τα ξύλινα πατώματα παλιών σπιτιών δανειζόμενοι πράγματα από τους ενοίκους τους. Μία μέρα ωστόσο τους ανακαλύπτει ένα μικρό αγόρι που το έχουν στείλει οι γονείς του από την Ινδία στην αδελφή της γιαγιάς του για να αναρρώσει από μία ασθένεια.

Τα φανταστικά ταξίδια μέσω της παιδικής λογοτεχνίας είναι οι πολύτιμοι θησαυροί της παιδικής μας ηλικίας. Η δυνατότητα που μας δίνουν να ταξιδεύουμε μέσα από τις ιστορίες τους σε χώρες και τόπους γεμάτους μαγεία, φανταστικά πλάσματα ασυνήθιστους ανθρώπους και απεριόριστες δυνατότητες να δούμε την πραγματικότητα με άλλο μάτι και να μη παύουμε να πιστεύουμε στο απροσδόκητο και την ελπίδα. Μαζί με τις παιδικές μας αναμνήσεις κρατούν πάντα ζωντανό το παιδί στην καρδιά μας.