Με ή χωρίς οικογένεια: ο θεσμός της οικογένειας στην ξένη κλασική παιδική λογοτεχνία

Ο θεσμός της οικογένειας αποτελεί αναμφισβήτητα έναν από τους στυλοβάτες της ανθρώπινης κοινωνίας ανά τους αιώνες και έναν από τους βασικότερους λόγους για την οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική πρόοδο που συντελέστηκε με το πέρασμα των χρόνων και οδήγησε την ανθρωπότητα σε πρωτόγνωρα ύψη δόξας. Η πρωτοποριακή, για το εξελικτικό στάδιο που βρισκόταν τότε, σύλληψη του ανθρώπου να πάψει να ζει μόνος του και να αρχίσει να ζει σε μικρές ομάδες που με τον καιρό ονομάστηκαν οικογένεια, φατρία, κοινωνική τάξη κτλ, σήμανε την κατανομή των αρμοδιοτήτων και των καθηκόντων σε μικρότερα μέρη και την εξειδίκευση που οδήγησε σιγά-σιγά σε ανακαλύψεις και εφευρέσεις που βελτίωσαν το επίπεδο της ζωής του.

Στην παιδική λογοτεχνία η οικογένεια αποτελεί ένα βασικό και σταθερά επαναλαμβανόμενο μοντέλο καθώς  μέσα στους στοργικούς (ή ασφυκτικούς) κόλπους της το παιδί δέχεται τις βασικές προσλαμβάνουσες οι οποίες θα το καθοδηγήσουν αργότερα στη ζωή του. Εκεί διαμορφώνεται η προσωπικότητα, οι ηθικές αρχές και η ιδεολογία του κάθε παιδιού που στην ουσία συνιστούν την ταυτότητά του. Όσο πιο υγιής και συγκροτημένος είναι ο οικογενειακός πυρήνας τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες να ακολουθήσει το παιδί τον ίδιο δρόμο και το αντίστροφο.

Στην ξένη κλασική παιδική λογοτεχνία που αναπτύχθηκε πολύ νωρίτερα από την ελληνική η οικογένεια κατέχει πάντα μικρό ή μεγάλο μέρος σε κάθε ιστορία.

Στο θεωρούμενο ως παλαιότερο σύγχρονο ευρωπαϊκό παιδικό βιβλίο, τον «Ροβινσώνα Κρούσο» του Ντάνιελ Ντεφόε , ο ομώνυμος ήρωας, αν και έχει ήδη μία στρωμένη ζωή στην Αγγλία, παρακούει τις προσταγές της οικογένειάς του και ρίχνεται στο κυνήγι της περιπέτειάς που τόσο επιθυμεί. Όταν κάποια στιγμή επιστρέφει η οικογένειά του επειδή πιστεύει ότι είναι νεκρός δεν τον έχει συμπεριλάβει ο πατέρας του στη διαθήκη του και πρέπει να αποδείξει ότι είναι όντως αυτός. Εν τω μεταξύ στο νησί που ναυάγησε έχει δημιουργήσει με τον ιθαγενή Παρασκευά που αιχμαλώτισε μία νέου τύπου οικογένεια.

Στην «Οικογένεια Ελβετών Ροβινσώνων» του Γιόχαν Ντάβιντ Βις , μία οικογένεια Ελβετών επιβαίνει σε ένα πλοίο που ναυαγεί στη μέση του ωκεανού. Βρίσκουν καταφύγιο σε ένα εξωτικό νησί όπου ο πατέρας ελπίζει πως με τη βοήθεια του Θεού θα τα καταφέρουν. Το βιβλίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία και πολλές διασκευές και εστιάζει κυρίως στις αξίες της συνεργασίας, της αλληλεγγύης και της αποδοχής, πολύ βασικές σε μια οικογένεια.

Στα κλασικά παραμύθια τω αδελφών Γκριμ και του Σαρλ Περό μπορεί κανείς να συναντήσει την οικογένεια σε όλους τους τύπους και τις μορφές.  Συνήθως  αναφέρονται στην έλλειψη της μητέρας που καταδικάζει τα παιδιά να ζήσουν με μία κακιά μητριά που τα βασανίζει ή αντιμετωπίζουν αξεπέραστες δυσκολίες εξαιτίας της ορφάνιας. Άλλες φορές εξυμνείται η δύναμη και η αγάπη που εκπορεύεται από την οικογένεια και μπορεί να ξεπεράσει τα πάντα.

Στα μυθιστορήματα του Τσαρλς Ντίκενς, η οικογένεια κατέχει εξέχοντα ρόλο καθώς συνήθως οι ήρωες του είναι παιδιά που τη στερούνται ή διαλύεται και ψάχνουν να την βρουν ξανά με αποτέλεσμα μεγάλες περιπλανήσεις και απίστευτες περιπέτειες. Ο Όλιβερ Τουίστ και ο Ντέιβιντ Κόπερφιλντ ψάχνουν να βρουν μία οικογένεια να τους αγαπήσει και τελικά βρίσκουν την πραγματική. Στην «Ιστορία των δύο πόλεων» οι ήρωες έρχονται αντιμέτωπη με υποθέσεις του παρελθόντος που απειλούν την οικογενειακή ευτυχία και ενότητα. 

Στα «Ασημένια πατίνια» των Μέρι Μέιπς Ντοτζ και Ζ.-Π. Σταλ ο άρρωστος πατέρας έχει συσπειρώσει όλη την οικογένεια γύρω από τη φροντίδα του. Ο γιος έχει αναλάβει το ρόλο του προστάτη και είναι η ζέση και η αγάπη για τον πατέρα του που πείθει τον διάσημο γιατρό να χειρουργήσει τον πατέρα του και να αποκατασταθεί οριστικά η υγεία του. Οι «Μικρές κυρίες» της Λουίζα Μέι Άλκοτ η οικογένεια Μαρτς είναι μία οικογένεια γεμάτη αγάπη ζεστασιά και θαλπωρή.  Οι τέσσερις κόρες του πάστορα μεγαλώνουν ελεύθερα και χωρίς περιορισμούς σχεδόν με τα ίδια προνόμια που θα είχαν αν ήταν αγόρια.

Από την άλλη πλευρά η «Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων» έχει τη μοναδική ευκαιρία να πραγματοποιήσει το παράξενο ταξίδι της γιατί βαριέται με την αδερφή της, η οποία θεωρεί πως δεν την καταλαβαίνει. Ο «Τομ Σόγιερ» του Μαρκ  Τουέιν, αν και έχει συγγενείς που ον φροντίζουν, όνειρό του είναι να αφήσει πίσω του την μικρή του πόλη και να ζήσει τη μεγάλη περιπέτεια όπως την φαντάζεται. Τα ίδια όνειρα έχει και ο συνομήλικος φίλος του, «Χακ Φιν» , ο οποίος δεν έχει οικογένεια, αν και υπάρχουν άνθρωποι που τον αγαπούν και τον φροντίζουν. Ο ξύλινος «Πινόκιο» του Κάρλο Κολόντι γίνεται παρηγοριά και οικογένεια για τον ηλικιωμένο ξυλουργό Τζεπέτο που τον σκαλίζει σε ένα κούτσουρο και στο τέλος τον επιβραβεύει η νεράιδα κάνοντάς τον αληθινό αγόρι.

Στον «Μάγο του Οζ» του Φρανκ Μπάουμ η επιστροφή στην οικογένεια και στους θείους της που την αγαπούν γίνεται για την Ντόροθι ο σκοπός που την κάνει να επιμένει και να μην χάνει το θάρρος της κατά τη διάρκεια της περιπλάνησής της στην άγνωστη χώρα του Οζ. Οι μικρές ηρωίδες των βιβλίων της Φράνσις Χόντγκσον Μπάρνετ καλούνται να αναπροσδιορίσουν την έννοα της οικογένειας όταν μένουν ορφανές και πρέπει στο εξής να ζήσουν σε ένα νέο άγνωστο περιβάλλον ή να βρεθούν μόνες και απροστάτευτες χωρίς κανέναν άνθρωπο να τις φροντίζει.

Πολύ επαναστατική άποψη για την οικογένεια εκφράζει ο «Πίτερ Παν» του Τζ. Μ. Μπάρι . πιστεύει πως η οικογένεια είναι κάτι πολύ φορτικό και πιεστικό γιατί σου ζητά συνεχώς να κάνεις πράγματα: να πηγαίνεις στο σχολείο, να διαβάζεις, να κοιμάσαι νωρίς, να είσαι φρόνιμος… Ο ίδιος προτιμά να ζει περιπέτειες στη Χώρα του Ποτέ και να παίζει με τους φίλους του, τα Χαμένα Αγόρια.

Η «Ματίλντα» του Ρόαλντ Νταλ δεν ζει ακριβώς σε αυτό που θα λέγαμε ιδανική οικογένεια. Οι δικοί της την παραμελούν και την χλευάζουν πιστεύοντας ότι το σχολείο και το διάβασμα που της αρέσουν πολύ είναι άχρηστα για τη ζωή. Η Ματίλντα στο τέλος του βιβλίου επαναστατεί, βάζει τα πράγματα στη θέση τους και δημιουργεί μία αληθινή οικογένεια μαζί με την αγαπημένη της δασκάλα.

Τέλος στα κλασικά βιβλία του Εκτόρ Μαλό «Με οικογένεια» και «Χωρίς οικογένεια» ένα κορίτσι και ένα αγόρι που μόλις έχει ορφανέψει και είναι εξ αρχής ορφανό αντίστοιχα, βρίσκουν την αγάπη και την κατανόηση σε μία νέα οικογένεια και την βιολογική τους που είχαν χάσει από παρεξήγηση συγκινώντας τους αναγνώστες.

Η οικογένεια, είτε στην πραγματική ζωή είτε ως προϊόν μυθοπλασίας, αποτελεί έναν βασικό μοχλό κινητοποίησης ή οπισθοδρόμησης ση ζωή των παιδιών που προκαθορίζει και κάποιες φορές, τελεσιδικεί για τις μελλοντικές τους προοπτικές. Οι ξένοι συγγραφείς την παρουσιάζουν ολόπλευρα και λεπτομερώς στα έργα τους σε κάθε έκφανση και μορφή ανάλογα με την εποχή που έζησαν και τα βιώματά τους. Προς την ίδια κατεύθυνση κινούνται και οι Έλληνες συγγραφείς παρόλο που μόλις τα τελευταία χρόνια αναγνωρίζεται η παιδική λογοτεχνία ως ξεχωριστό και αυτόνομο λογοτεχνικό είδος.