Η παιδική λογοτεχνία και το παιχνίδι του Κανόνα

Στην Ελλάδα όλοι μέμφονται διάφορους τομείς για την αργή και βασανιστικά βραδυπορούσα εξέλιξή τους σε σχέση με την μέση ταχύτητα και πορεία αλλαγής που ακολουθείται στο υπόλοιπο δυτικό κόσμο. Αυτό συμπεριλαμβάνει τα πάντα και φυσικά τον τομέα του πολιτισμού στον οποίο είμαστε εξαιρετικά ευαισθητοποιημένοι κατά δηλώσεις μας ως απόγονοι του αρχαιότερου ευρωπαϊκού πολιτισμού και ενός από τους παλαιότερους πολιτισμούς στον κόσμο. Και φυσικά ως θεμελιωτές της δυτικής λογοτεχνίας.

Όσον αφορά τη νεότερη ελληνική λογοτεχνία υπάρχουν στιγμές που παλεύουμε να την εντάξουμε στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία ως ισότιμη και άλλοτε που υψώνουμε τείχος άρνησης υπερασπιζόμενοι την εντοπιότητα και τα ιδιόμορφα χαρακτηριστικά της που εμπλουτίζουν τον ευρωπαϊκό και κατ’ επέκτασιν, τον παγκόσμιο πολιτισμικό χάρτη.  Στην ίδια προβληματική εντάσσεται και η ελληνική παιδική λογοτεχνία με τον επιπρόσθετο χαρακτηρισμό του κατώτερου λογοτεχνικού είδους που απευθύνεται στην εξίσου ιδιαίτερη μειοψηφική ομάδα των παιδιών.

Ως συμβατικό σημείο αναγνώρισης ενός λογοτεχνικού έργου ή είδους θεωρείται από πολλούς η ένταξή του τουλάχιστον στον εθνικό Λογοτεχνικό Κανόνα. Ο Λογοτεχνικός Κανόνας είναι το σύνολο των λογοτεχνικών έργων μίας χώρας ή ενός έθνους που θεωρούνται τα καλύτερα από την εγχώρια λογοτεχνική παραγωγή βάσει των αναγνωστών, των κριτικών και της αντοχής τους στο πέρασμα του χρόνου. Το 1994, ο διακεκριμένος ακαδημαϊκός και φιλόλογος Harold Bloom δημοσίευσε το θεμελιώδες βιβλίο του The Western Canon: The Books and School of the Ages. Στο βιβλίο ο Bloom υπερασπίζεται το μοντέλο του «δυτικού λογοτεχνικού κανόνα», γνωστού και ως προτύπου του «λευκού δυτικού άνδρα συγγραφέα» προκαλώντας πολλές συζητήσεις και αντιδράσεις. Προτείνοντας την επιστροφή στις ανθρωπιστικές αξίες παραθέτει έναν κατάλογο με 26 συγγραφείς τους οποίους πρέπει κανείς να διαβάσει οπωσδήποτε στη ζωή του (Shakespear, Cervantes, Dante, Goethe, Whitman, Dickinson, Proust κ.ά.).

Εκτός αυτού όσον αφορά την παιδική λογοτεχνία σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και η ύπαρξη του σχολικού λογοτεχνικού κανόνα. Με τον όρο αναφερόμαστε στο υπο-σύνολο του λογοτεχνικού κανόνα κάθε χώρας (που είναι εθνικός) και δευτερευόντως στον παγκόσμιο κανόνα (καθώς τα κείμενα που εξετάζονται σε μετάφραση είναι ελάχιστα), σε κείμενα δηλαδή που επιλέγονται να διδαχθούν στο σχολείο και ανθολογούνται στα εγκεκριμένα από το Υπουργείο Παιδείας ανθολόγια.  Ο όρος θεωρείται από πολλούς κατασκευασμένος και τα κείμενα που θα διδαχτούν επιλέγονται από τους συντάκτες των λογοτεχνικών ανθολογίων.

Για την ένταξη ενός έργου στον Λογοτεχνικό Κανόνα άλλοτε συνεργούν όλοι οι παράγοντες άλλοτε ένας ή κάποιοι από αυτούς με τον χρόνο μάλλον να παίζει τον κυρίαρχο ρόλο. Πώς λοιπόν γίνεται να χωρά σε μία τέτοια έννοια φορτωμένη βαρυσήμαντες έννοιες και με περιεχόμενο που καταδύεται στα απύθμενα βάθη του ανθρώπινου ψυχισμού και της αντίστοιχης ανθρώπινης ιδεολογίας, η παιδική λογοτεχνία, ένα είδος του έντεχνου λόγου που χαρακτηρίζεται από το παιγνιώδες ύφος, την αισιοδοξία και την κάπως απλούστερη απεικόνιση της ανθρώπινης ζωής;

Η παιδική ηλικία αποτελεί ένα από τα πιο βασικά και κρίσιμα εξελικτικά στάδια στην πορεία κάθε ανθρώπου. Είναι η αφετηρία από όπου ανοίγονται και αποκλείονται ταυτόχρονα πολλές μελλοντικές προοπτικές και δρόμοι της ενήλικης ζωής. Ο ερευνητής Neil Postman αναφέρει σχετικά: «Είναι αδιανόητο ότι ο πολιτισμός μας θα ξεχάσει πως χρειάζεται παιδιά. Ωστόσο κοντεύει να ξεχάσει ότι τα παιδιά χρειάζονται την παιδική τους ηλικία. Εκείνοι που επιμένουν να το θυμούνται, επιτελούν έργο πολύτιμο». Η παιδική ηλικία είναι μία περίοδος αδυναμίας και εξάρτησης από τους ενηλίκους που πρέπει να αντιμετωπιστεί με βαθύτερη ψυχολογική κατανόηση και ουσιαστικότερη συμπαράσταση. Είναι η εποχή των μεγάλων ονείρων, της ειλικρίνειας, της δίψας για το καλό και το δίκιο, της αυθορμησίας, της φρέσκιας, καθαρής ματιάς που βλέπει τον αυτοκράτορα γυμνό και δε διστάζει να τ' ομολογήσει. Είναι η εποχή της συναισθηματικής επώασης του αυριανού ανανεωτή αλλά και συνεχιστή του ανθρώπινου πολιτισμού.

Επομένως δικαιούται να διεκδικήσει μία θέση και μάλιστα περίοπτη στην τροπαιοθήκη του Λογοτεχνικού Κανόνα με την αντίστοιχη θεωρητική και πρακτική στήριξη.

Η συγγραφέας Ζωή Βαλάση ορίζει την αξία της παιδικής λογοτεχνίας ως εξής:

«Η Παιδική Λογοτεχνία ή Λογοτεχνία για Παιδιά είναι ένα είδος της Λογοτεχνίας. Δεν είναι κατώτερο, όπως υπάρχει η τάση να θεωρείται από ορισμένους, αλλά ισάξιο και μάλιστα θα λέγαμε, πιο απαιτητικό, γιατί το κοινό του είναι ιδιαίτερα χαρισματικό. Πράγματι, τα έργα της παιδικής λογοτεχνίας θα πρέπει να ανταποκρίνονται στην εκρηκτική προσωπικότητα του παιδιού, την πλούσια σε φαντασία, την αστείρευτη σε ευρηματικότητα, με τον ευαίσθητο και απρόβλεπτο ψυχισμό και τη συναισθηματική της πολυπλοκότητα.

α) Η Παιδική Λογοτεχνία δεν απαρτίζεται από έργα παιδιών. Τα λογοτεχνήματα είναι έργα μεγάλων, ενηλίκων.

Β) Τα λογοτεχνήματα αυτά, μπορεί να έχουν συντεθεί εξαρχής για παιδικό κοινό μπορεί όμως να έχουν γίνει παιδικά εκ των υστέρων. Όχι γιατί επιβλήθηκαν, αλλά γιατί αγαπήθηκαν.

 Γ) Η λογοτεχνία για παιδιά περιλαμβάνει έργα που είναι είτε προφορικά είτε γραπτά. Τα προφορικά λογοτεχνήματα δημιουργούνται για να μεταδίδονται κυρίως με την προφορική και προσωπική επικοινωνία. Τα γραπτά λογοτεχνικά έργα συνιστούν το Παιδικό Λογοτεχνικό Βιβλίο.

Δ) Η παιδική λογοτεχνία εκφράζεται με λόγο Έμμετρο ή Πεζό.

Συνοψίζοντας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι: Παιδική Λογοτεχνία ή Λογοτεχνία για Παιδιά, είναι το σύνολο των καλλιτεχνικών έργων του λόγου με τα οποία ψυχαγωγούνται τα παιδιά».

Η θεωρητικός της παιδικής λογοτεχνίας Ντενίζ Εσκαρπί αναφέρεται στην αμφισβήτηση που δέχτηκε η παιδική/νεανική λογοτεχνία και την κατάταξη της στην υπο-λογοτεχνία επειδή η παιδική ηλικία κατατάσσεται στην πρώτη βαθμίδα της ηλικιακής κλίμακας και την εξομοίωση της νεανικής λογοτεχνίας με τη λαϊκή λογοτεχνία. Ωστόσο η πορεία της παιδικής λογοτεχνίας υπήρξε αρραγής και τα όρια της ίδιας της λογοτεχνίας ως έννοιας δεν ήταν ποτέ σαφή.

Ο Ι. Βασιλαράκης εξετάζει την παιδική λογοτεχνία από την άποψη της γλώσσας καταλήγοντας πως:  «(α) η προφορική παράδοση δεν έπαψε ποτέ να είναι ο μεγάλος τροφοδότης της· ότι (β) ο προσδιο­ρισμός παιδική είναι σχετικά πρόσφατος, αφού παλαιότερα η λο­γοτεχνία ήταν ενιαία για μικρούς και μεγάλους· ότι (γ) ακόμα και σήμερα, ένα σημαντικό ποσοτικά και ποιοτικά μέρος της προέρχε­ται, με την Α ή Β διαδικασία οικειοποίησης ή σφετερισμού, από τη λογοτεχνία για μεγάλους· ότι (δ) πολλοί συγγραφείς που γρά­φουν και για (ή διαβάζονται και από) παιδιά δε νιώθουν καθόλου δισυπόστατοι στο ρόλο τους».

Η αξία της ανάγνωσης βιβλίων από μικρή ηλικία που απευθύνονται σε αναγνώστες ανάλογης ηλικίας και δυνατοτήτων προσφέρει πολλά και  ανεκτίμητα ωφέλη.  Μακροχρόνιες έρευνες απέδειξαν ότι η μύηση του παιδιού από την πολύ μικρή του ηλικία στον έντεχνο λόγο συμβάλλει στην αισθητική καλλιέργεια, στην ανάπτυξη της φαντασίας, στην ψυχική ωρίμανση και φυσικά στη γλωσσική του ανάπτυξη. Η λογοτεχνία συμβάλλει στη γλωσσική ανάπτυξη των παιδιών.  Συγκεκριμένα οι Robinson & Spodek παρατηρούν ότι η λογοτεχνία αποτελεί μια προφανή πηγή ποικιλίας στη χρήση λέξεων και λεξιλογίου.

Η διδασκαλία της παιδικής λογοτεχνίας στο σχολείο εφοδιάζει τους μαθητές με πολύτιμα εφόδια για την περαιτέρω σχολική και κοινωνική τους εξέλιξη. Όταν τα παιδιά εκτίθενται σ’

όλα τα είδη ενδιαφέρουσας λογοτεχνίας, σε κάθε στάδιο της σχολικής τους ζωής, αυξάνουν σημαντικά τις ικανότητες της γραπτής τους έκφρασης: τη δημιουργική γραφή, όπου η λογοτεχνία αποτελεί το έναυσμα για να εκφραστεί  το παιδί και με εποικοδομητικό τρόπο να  ανταποκριθεί στη λογοτεχνία, όπου τα παιδιά καλούνται να εκφράσουν τη γνώμη τους με δημιουργικό αλλά και κριτικό τρόπο, για τα έργα που τους διαβάζουμε. Ο  μικρός αναγνώστης  εξοικειώνεται  με  τις  αφηγηματικές  δομές  μιας λογοτεχνικής ιστορίας και τελικά είναι σαν να προετοιμάζεται  με όρους  και τρόπους για την προσέγγιση της. Τα παιδιά που από μικρά αρέσκονταν να τους διαβάζουν οι γονείς τους ιστορίες, παραμύθια και άλλα λογοτεχνικά είδη φαίνεται ότι με την εισαγωγή  τους  στην  πρωτοβάθμια  εκπαίδευση  η  αφηγηματική  τους  ικανότητα βρίσκεται  σαφώς  σε  καλύτερο  επίπεδο,  έναντι  των  παιδιών,  τα  οποία  δεν  είχαν ανάλογες εμπειρίες.

Όσον αφορά το περιεχόμενο της η παιδική λογοτεχνία παρουσιάζει πτυχές της πραγματικότητας και αντίστοιχες βιωματικές  και  συγκινησιακές  καταστάσεις.  Έτσι,  α)  εγείρει  το  ενδιαφέρον  του αναγνώστη και β) του δίνει τη δυνατότητα να δει με διαφορετικό τρόπο την πραγματικότητα. Προκαλεί προβληματισμό, γιατί προβάλλει βασικά θέματα που απασχολούν τον άνθρωπο. Ψυχαγωγεί, γιατί δημιουργεί στον αναγνώστη τις συνθήκες εκείνες που τον οδηγούν σε καταστάσεις εσωτερικής πληρότητας. Μεταβιβάζει ηθικές αξίες και παρέχει πρότυπα.

Κλείνοντας, όπως παρατηρεί η Α. Κατσίκη-Γκίβαλου: «Η παιδική λογοτεχνία αποτελεί μια κρίσιμη και ιδιαίτερα ευαίσθητη «δίοδο» του νέου  ανθρώπου προς του κόσμο του αύριο, γι αυτό συνιστά  έναν από τους καθοριστικούς  παιδαγωγικούς  παράγοντες  της  διαμόρφωση τους, ασκώντας πολυποίκιλη  ουσιαστική  επίδραση  στο  πλαίσιο  άξιων  και  συμπεριφορών  του αυριανού ανθρώπου  και πολίτη».

Δεν απομένει, λοιπόν, καμιά αμφιβολία για την σημασία και την ένταξη της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας στον Λογοτεχνικό Κανόνα και την προετοιμασία των ενήλικων αναγνωστών του μέλλοντος.

Πηγές:

Για τον Λογοτεχνικό Κανόνα και τον Σχολικό Λογοτεχνικό Κανόνα:

selidodeiktes.greek-language.gr

Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπουλου, "Τα χαρακτηριστικά και η αξία της παιδικής/νεανικής λογοτεχνίας", Α και Β μέρος

http://lotypetrovits.blogspot.gr/

Βαλάση, Ζ. (2001). Εισαγωγή στη μελέτη της Λογοτεχνίας και των Βιβλίων για Παιδιά. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Εσκαρπί, Ν. (1995). Η παιδική και νεανική λογοτεχνία στην Ευρώπη. Αθήνα: Καστανιώτης.

Ι. Βασιλαράκης, Γλώσσα και πράξη της παιδικής λογοτεχνίας, Gutenberg, Αθήνα, 2001, σ.11

Εργασία Α. Γιοβάνη, "Παιδική Λογοτεχνία και Φιλαναγνωσία: θεωρητικές προσεγγίσεις και πρακτικές εφαρμογές στο χώρο της προσχολικής αγωγής", ΑΤΕΙ Ιωαννίνων, Τμήμα Βρεφονηπιοκομίας, 2013

Κατσίκη-Γκίβαλου, Α. (1999). Το θαυμαστό ταξίδι. Αθήνα: Πατάκης.