Η κοινωνική συνείδηση του Τσαρλς Ντίκενς στον κόσμο των παιδιών

Ως κοινωνική συνείδηση ορίζεται η ευαισθησία του κοινωνικού συνόλου αλλά και του μεμονωμένου ατόμου απέναντι σε σοβαρά ζητήματα που επηρεάζουν και αφορούν ολόκληρη την κοινότητα των ανθρώπων που κατοικούν σε μία γειτονιά, περιοχή, ολόκληρη χώρα, ήπειρο ή απανταχού στην υφήλιο. Πρόκειται για θέματα που συνήθως μαρτυρούν αρχή διαρραγής του κοινωνικού ιστού, ηθική κατάπτωση ή μία κοινωνία σε αμηχανία, μουδιασμένη και αδιάφορη που βαδίζει προς αναπόφευκτη φθορά και καταστροφή και χρειάζεται επειγόντως να αναθεωρήσει τις αξίες της και να δώσει ελπίδα σε όσους έχουν πληγεί από την κοινωνική διάρρηξη που προηγήθηκε.

Η αγγλική κοινωνία του 19^ου αιώνα όπου έζησε και δημιούργησε ο Τσαρλς Ντίκενς είναι μία μεταβατική κοινωνία που κυβερνάται από το στιβαρό χέρι της συντηρητικής βασίλισσας Βικτωρίας με την βιομηχανική επανάσταση σε πλήρη ανάπτυξη, τα πλήθη των εξαθλιωμένων εργατών, πρώην αγροτών, να στοιβάζονται στα γκρίζα αστικά κέντρα για μια καλύτερη ζωή, γεμάτους δυσβάσταχτα χρέη για να μπορέσουν να επιβιώσουν και την παιδική εργασία να ανθεί.

Παιδί μιας εύπορης οικογένειας που χρεωκόπησε και πέρασε τα παιδικά του χρόνια στην ιδιόμορφη φυλακή του Μάρσαλσι με τον φυλακισμένο πατέρα του, ο Ντίκενς είναι από τους πρώτους σύγχρονους Ευρωπαίους συγγραφείς που τοποθετεί την παιδική ηλικία στο κέντρο του έργου και κατανοεί τον παιδικό ψυχισμό στις πραγματικές του διαστάσεις.

Γράφοντας, αρχικά , για βιοποριστικούς λόγους και δημοσιεύοντας τα περισσότερα μυθιστορήματά του σε συνέχειες σε έντυπα και εφημερίδες της εποχής, ο Τσαρλς Ντίκενς γίνεται γρήγορα αγαπητός στο αναγνωστικό κοινό της εποχής γιατί εκθέτει χωρίς εξωραϊσμούς την πραγματικότητα της εποχής του όπως ακριβώς την έβλεπε. Η κοσμοκράτειρα Αγγλία με τις αποικίες και τα προτεκτοράτα στις πέντε ηπείρους και τη δυναστική συμπεριφορά στους γηγενείς κατοίκους των περιοχών αυτών, εκμεταλλεύεται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και τους κατοίκους των μητροπολιτικών εδαφών που δεν έχουν άλλο τρόπο επιβίωσης με κύρια θύματα τις γυναίκες και τα παιδιά.

Ειδικότερα, όσον αφορά τα παιδιά, τα ανασύρει από τους παρασκηνιακούς ρόλους που κατείχαν ως τότε στα λογοτεχνικά έργα προτείνοντας την ιδιαιτερότητα και την αντανάκλαση της σκληρότητας και της αδιαφορίας του ενήλικου κόσμου στην παιδική ψυχοσύνθεση και ιδιοσυγκρασία. Τα περισσότερα παιδιά που εμφανίζονται στα έργα του ζουν στο δρόμο αναγκασμένα να καταφύγουν σε παράνομες δραστηριότητες για να επιβιώσουν, συνήθως υπό την προστασία κάποιου μεγαλύτερου προαγωγού. Η κακομεταχείριση και οι ξυλοδαρμοί ήταν σε ημερήσια διάταξη ενώ η ηθική εξαχρείωση και ο μιμητισμός των αρνητικών ενήλικων προτύπων από τα παιδιά προβάλλει ως ο μοναδικός τρόπος επιβίωσης. 

Όταν τα παιδιά βρίσκονται υπό την προστασία της κρατικής πρόνοιας τα πράγματα δεν είναι καθόλου καλύτερα. Οι υπεύθυνοι για την φροντίδα και την επιτήρηση των ταλαιπωρημένων παιδιών που έφταναν εκεί για να εξασφαλίσουν μία στέγη και λίγο φαγητό βρίσκονται συχνά να πέφτουν θύματα νέας εκμετάλλευσης καθώς τα ιδρύματα τα παραχωρούν για βοηθούς και εκτέλεση αγγαρειών σε διάφορους επαγγελματίες που ψάχνουν φθηνά εργατικά χέρια. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του μικρού ήρωα του Ντίκενς, Όλιβερ Τουίστ, που σώζεται από την τελική εξαχρείωση χάρη στην καλή θέληση και την αυτοθυσία κάποιων ανθρώπων που βρέθηκαν στο δρόμο του και την δική του έμφυτη ηθική  και καλοσύνη. 

Στο μυθιστόρημα του, «The old curiosity shop» η έφηβη ηρωίδα Νελ, κινδυνεύει να πέσει θύμα εκμετάλλευσης από το περιβάλλον της όταν μαθαίνουν πως ο παππούς της έχει εξασφαλίσει γι’ αυτήν μία καλή περιουσία καθώς είναι ορφανή μέσω ενός γάμου που αποτρέπεται με τη βοήθεια του άγνωστου ως τότε αδελφού της. Στην πασίγνωστη «Χριστουγεννιάτικη ιστορία» τα μικρά ανίψια του πλούσιου τσιγκούνη Εμπενίτζερ Σκρουτζ, μεγαλώνουν με πολλές στερήσεις και πείνα γιατί ο Σκρουτζ κακοπληρώνει τον πατέρα τους που είναι στην δούλεψή του. Ο  θείος τους αρχίζει να ενδιαφέρεται για αυτά μετά τα προειδοποιητικά όνειρα που βλέπει την παραμονή των Χριστουγέννων.

Στη «Ζωή και τις περιπέτειες του Μάρτιν Τσάζλγουιτ», ο νεαρός Μάρτιν ερωτεύεται την Μαίρη, μία κοπέλα που έχει «υιοθετηθεί» από την οικογένεια και προσέχει τον πρεσβύτερο Μάρτιν Τσάζλγουιτ, ο οποίος γίνεται έξαλλος με τον γιο του που αρνείται το γάμο συμφέροντος που θέλει να κάνει. Η Μαίρη τον αγαπάει περισσότερο από τους συγγενείς του που θέλουν μόνο να τον εκμεταλλευτούν οικονομικά αλλά δεν γίνεται πιστευτή λόγω της χαμηλής κοινωνικής της καταγωγής και το γεγονός πως δεν είναι συγγενής εξ αίματος.

Η πλεονεξία, η εκδικητικότητα και η απληστία θίγονται στο εξίσου δημοφιλές μυθιστόρημα του Ντίκενς, «Ντέιβιντ Κόπερφιλντ». Όταν η μητέρα του ξαναπαντρεύεται μετά το θάνατο του πατέρα του, ο μικρός Ντέιβιντ θεωρείται ανεπιθύμητος από τον πατριό του αλλάζοντας συνεχώς σπίτια και τόπο διαμονής μετά το θάνατο της μητέρας του για να καταλήξει πάμπτωχος και να κερδίσει ξανά τη ζωή του ως συγγραφέας. Στα «Δύσκολα χρόνια» περιγράφονται οι δύσκολες συνθήκες κάτω από τις οποίες καλούνται να επιβιώσουν τρία παιδιά, δύο κορίτσια και ένα αγόρι, γεμάτες κινδύνους, εξαπάτηση, ψέμα και εκμετάλλευση.

Στη «Μικρή Ντόρριτ» ένα νεαρό κορίτσι μεγαλώνει μέσα στη φυλακή Μάρσαλσι για πολίτες που δεν μπορούν να ξεπληρώσουν τα χρέη τους. Είναι αφοσιωμένη στον πατέρα της ενώ πιάνει δουλειά ως μοδίστρα στο σπίτι μιας πλούσιας ηλικιωμένης που είναι υπεύθυνη για τη φυλάκιση του πατέρα της. Ξεχωρίζει από τα εξαχρειωμένα αδέλφια της ενώ η αθόρυβη και μετρημένη παρουσία της κερδίζει τη συμπάθεια όλων. Από χίλια κύματα μέχρι να φτάσει στην τελική καταξίωση περνά και ο μικρός ήρωας των «Μεγάλων Προσδοκιών», Πιπ. Έχει να αντιπαλέψει τη φτώχια, την εγκατάλειψη από τους δικούς του, την δύστροπη πλούσια χήρα και την κακομαθημένη Εστέλλα, την οποία αγαπά βαθιά.

Ο Ντίκενς είναι ένας αδιαμφισβήτητα διορατικός και ευαισθητοποιημένος που έστρεψε το βλέμμα του στα κακώς κείμενα της εποχής του ενώ θα μπορούσε να αξιοποιήσει το ταλέντο του βγάζοντας χρήματα γράφοντας, πχ ρομάντζα. Τοποθέτησε την παιδική ηλικία στο κεντρικό επίπεδο που της άξιζε και ίσως γι’ αυτό να αγαπιέται τόσο πολύ από τα παιδιά μέχρι σήμερα. Κατήγγειλε άλλοτε ευθέως άλλοτε με τις λεπτομερείς περιγραφές  και άλλοτε κάνοντας κριτική τη δεινή θέση στην οποία βρίσκονταν τα παιδιά στην εποχή του και ανέδειξε τη σημασία μίας υγιούς παιδικής ηλικίας για την μετεξέλιξη σε έναν ώριμο και δραστήριο ενήλικα με ηθικές αρχές.