Ιστορία, η επίσημη αγαπημένη (και) του ελληνικού παιδικού βιβλίου

Σε μία χώρα, όπως η Ελλάδα, με πλουσιότατο ιστορικό παρελθόν και παρόν που επηρεάζεται άμεσα από τις παλαιότερες εξελίξεις, πρόσφατες αλλά και εκείνες που χάνονται στην αχλύ των αιώνων, η λογοτεχνία δεν θα μπορούσε να μην βρίσκεται σε άμεση και διαλεκτική σχέση μαζί της-πόσω μάλλον η παιδική λογοτεχνία που στο παρελθόν της αποδιδόταν έντονος ηθικοπλαστικός και εθνοκεντρικός ρόλος. Ήδη από την αρχαιότητα, όταν τα ομηρικά έπη θεωρούνταν ένα είδος ιστορικού ντοκουμέντου, διδάσκονταν στα σχολεία και αποδιδόταν μεγάλη σημασία στο να γνωρίζουν οι μαθητές τόσο το γενικότερο περιεχόμενό τους όσο και να αποστηθίζουν όλους τους στίχους τους. Στη σύγχρονη εποχή όπου το μάθημα της ιστορίας θεωρείται δευτερεύον και στριμώχνεται κάπου ανάμεσα στα λεγόμενα πρωτεύοντα μαθήματα με στεγνές αναφορές σε ένα-συχνά-κακογραμμένο σχολικό εγχειρίδιο δίνοντας τα σκήπτρα για την ουσιαστική της γνώση και κατάκτηση στο εξωσχολικό διάβασμα με προεξάρχοντα το ρόλο της παιδικής λογοτεχνίας.

Στο ιστορικό μυθιστόρημα ο συγγραφέας καλείται να αναδημιουργήσει τις ιστορικές συνθήκες της εποχής στην οποία αναφέρεται με σεβασμό στην ακρίβεια των ιστορικών γεγονότων κάτι που απαιτεί την πολύ καλή γνώση τους.

Η  αρχή του ιστορικού μυθιστορήματος στην Ευρώπη ανιχνεύεται με την έκδοση του «Ιβανόη» του σερ Γουόλτερ Σκοτ το 1819 αφού προηγουμένως η ιστορία είχε θεμελιωθεί ως ξεχωριστή επιστήμη στην Αγγλία του 18^ου αιώνα από τους D. Hume, W. Robertson και E. Gibbon. Δεν άργησε να γίνει ένα από τα δημοφιλέστερα λογοτεχνικά είδη και να αποκτήσει φανατικούς αναγνώστες. Στην Ελλάδα οι πρώτες απόπειρες συγγραφείς ιστορικού μυθιστορήματος έλαβαν χώρα το 19^ο αιώνα με τον «Λέανδρο» του Π. Σούτσου (1834) και τον «Εξόριστο» του Α. Σούτσου (1835). Το πρώτο, ωστόσο, πραγματικό μυθιστόρημα είναι «Ο αυθέντης του Μορέως» του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή που πρωτοδημοσιεύτηκε σε συνέχειες στο περιοδικό «Πανδώρα» από το 1850-1851.

Όσον αφορά την παιδική λογοτεχνία, η αρχή γίνεται με το γνωστό μυθιστόρημα της Πηνελόπης Δέλτα, «Για την πατρίδα» το 1909. Με υπόθεση παρμένη από την χρυσή εποχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Βασιλείου Β΄ Βουλγαροκτόνου (976-1025) η Πηνελόπη Δέλτα γράφει το πρώτο καθαρά παιδικό και ιστορικό παιδικό βιβλίο που εξακολουθεί να διαβάζεται ως σήμερα.

Από εκεί πέρα δημιουργείται ένα ισχυρό ιστορικό ρεύμα στο παιδικό βιβλίο που άλλοτε παράγει εξαίσια μυθοπλαστικά αποτελέσματα και άλλοτε λιγότερο καλά.

Η Πηνελόπη Δέλτα συνεχίζει ακούραστα την παραγωγή αξιόλογων ιστορικών παιδικών βιβλίων όπως «Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου» και «Στα μυστικά του βάλτου». Τα βιβλία της αν και συχνά έχουν επικριθεί για το φόρτο των ιστορικών πληροφοριών, την μεροληπτική στάση της ως συγγραφέα και την επιλεκτική παρουσίαση των γεγονότων εξακολουθούν να διατηρούν το δυναμισμό και τη ζωντάνια τους και να διαβάζονται και από τους σημερινούς μικρούς αναγνώστες. Άλλωστε κατά δήλωση της ίδιας της συγγραφέως: «Ακολουθώ πιστά, ως την υπερβολή ίσως, τα ιστορικά γεγονότα [...] γιατί θέλω να δώσω στα παιδιά μας να διαβάσουν κάτι “ελληνικό,” όπου διασκεδάζοντας να μάθουν και λίγη ιστορία».

Οι επόμενες γενιές συγγραφέων που έγραψαν ιστορικό παιδικό μυθιστόρημα όπως οι

Άλκης Τροπαιάτης, Τάκης Λάππας, Γεωργία Ταρσούλη, Νίτσα Τζώρτζογλου, Γεωργία Δεληγιάννη-Αναστασιάδη, Πηνελόπη Μαξίμου, Μαρία Λαμπαρίδου-Πόθου, Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη, Καλλιόπη Σφαέλλου, Πιπίνα Τσιμικάλη, Χάρης Σακελλαρίου, Τάκης Χατζηαναγνώστου κ. ά. ακολουθούν σε γενικές γραμμές το παράδειγμα της Π. Δέλτα με την εθνοκεντρική σκοπιά, τα ηθικοπλαστικά διδάγματα και τον ιδεαλισμό να κυριαρχούν, αν και υπάρχουν επί μέρους διαφοροποιήσεις. Οι ιστορικές περίοδοι από τις οποίες εμπνέονται οι συγγραφείς είναι η αρχαία Ελλάδα, το Βυζάντιο και η Επανάσταση του 1821 και η χρονική απόσταση από το παρόν είναι τουλάχιστον 30 χρόνια. Οι πρωταγωνιστές είναι, συνήθως, γνωστά ιστορικά πρόσωπα.

Η μεγάλη αλλαγή στον τρόπο που οι συγγραφείς της παιδικής λογοτεχνίας βλέπουν και αφηγούνται τα ιστορικά γεγονότα συμβαίνει από τη δεκαετία του 1960 και μετά. Τα βιβλία δεν είναι πιο τόσο μεροληπτικά εναντίον του εχθρού, η έννοια της φιλοπατρίας δεν είναι τόσο απόλυτα και επιχειρείται η καλλιέργεια της πολιτικής σκέψης στα παιδιά, άρα και μία πιο κριτική αντιμετώπιση της ιστορίας. Πρωταγωνιστές δεν είναι τώρα μόνο οι μεγάλες ιστορικές μορφές αλλά και οι καθημερινοί άνθρωποι με τη δική τους προσωπική ιστορία, οι μαρτυρίες των ίδιων των συγγραφέων που τα έζησαν από κοντά σε μορφή μαρτυρίας, αυτοβιογραφίας, ημερολογίου ή και μυθιστορήματος. Επίσης διευρύνεται ο θεματικός ορίζοντας περιλαμβάνοντας πιο πρόσφατες ιστορικές εξελίξεις που τις έχουν ζήσει οι δημιουργοί ως παιδιά ή ενήλικες (Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος, Κατοχή, Δικτατορία Συνταγματαρχών, Πολυτεχνείο, Κυπριακό ζήτημα κτλ).

Σημαντικό ρόλο στην ανανέωση του παιδικού ιστορικού μυθιστορήματος έπαιξαν η Άλκη Ζέη και η Ζωρζ Σαρή με τα πρωτοποριακά στοιχεία που εισήγαγαν στα έργα τους. Η Άλκη Ζέη με το «Καπλάνι της βιτρίνας» το 1966 αλλάζει τον τρόπο που βλέπει ο μικρός αναγνώστης τη λογοτεχνία ως τότε. Εισάγει το πολιτικό στοιχείο, αντιμετωπίζει την ιστορία με πιο κριτικό τρόπο και ο τρόπος αφήγησης της βρίσκεται πιο κοντά στην ψυχολογία του παιδιού. Η Ζωρζ Σαρή με το «Όταν ο ήλιος…» βασίζεται στα νεανικά της βιώματα από  την περίοδο της γερμανικής κατοχής για να διηγηθεί την ιστορία της ηρωίδας της που ζει την ίδια χρονική περίοδο. Η γλώσσα και το ύφος του βιβλίου είναι προσιτά και άμεσα στον αναγνώστη ενώ τα ιστορικά γεγονότα παρουσιάζονται off the record. Το ίδιο συμβαίνει και με το βιβλίο της Άλκης Ζέη, «Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου». Μπορούμε να πούμε πως τα βιβλία της περιόδου αυτής που αναφέρονται στο Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο συνέβαλαν στην αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης τη δεκαετία του 1980.

Η Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη αφήνει επίσης το συγγραφικό της αποτύπωμα με τον «Μικρό μπουρλοτιέρη» και τις «Ρίζες της λευτεριάς» όπου το ποιοτικό περιεχόμενο μαρτυρά βαθιά έρευνα.  Συστηματική έρευνα των αρχείων και των πηγών μαρτυρούν και πολλά μυθιστορήματα της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου που αναφέρονται τόσο σε παλιότερες εποχές («Ο μικρός αδελφός», «Τραγούδι για τρεις») όσο και σε πιο σύγχρονα γεγονότα («Για την άλλη πατρίδα») με σεβασμό στον αναγνώστη και τα ιστορικά γεγονότα.

Τα τελευταία χρόνια τα ιστορικά παιδικά βιβλία δεν αναφέρονται μόνο σε ελληνικά αλλά και σε γεγονότα της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας ιστορίας. Εκείνα που αναφέρονται στην ελληνική ιστορία έχουν αποκτήσει μεγαλύτερη αντικειμενικότητα, δεν γίνεται επιλεκτική παρουσίαση των γεγονότων και αρκετά συχνά υπάρχει κριτική διάθεση απέναντι στις επιλογές του παρελθόντος.  Τα θέματα μπορεί να αναφέρονται ακόμη και σε γεγονότα των τελευταίων μηνών ενώ μπορεί να παρουσιάζεται και η άλλη πλευρά της ιστορίας κάτι που παλιότερα ήταν απαγορευτικό. Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικά έργα των νεότερων χρόνων: Ε. Δικαίου «Οι θεοί δεν πεθαίνουνε στην Πέλλα», Λ. Ψαραύτη «Το διπλό ταξίδι», Α. Δειμέζη-Καλιότσου «Τα γκρίζα χρόνια», Μ. Κλιάφα «Η μπαλάντα της Ρεβέκκας», Η. Παπαμόσχου «Το πέτρινο σπίτι», Μ. Μανωλάκου «Το Ημερολόγιο της Μαργαρίτας, 1942, Πάτρα», Μ. Φαφαλιού «Σελίδες της Δάφνης» και πολλά άλλα.

Συνοπτικά, θα μπορούσαμε να πούμε πως η ελληνική ιστορία αλλά και η ξένη αποτελούν μία αστείρευτη πηγή έμπνευσης για τους συγγραφείς της παιδικής λογοτεχνίας. Τους δίνουν τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουν τα ιστορικά γεγονότα από πολλές πλευρές και να επιχειρήσουν παραλληλισμούς με το παρόν αλλά και να καταδείξουν την ιστορική συνέχεια της χώρας και της ανθρωπότητας. Έχει αρχίσει να κυριαρχεί το υποκειμενικό στοιχείο και πολύ συχνά δίνουν έναυσμα στα παιδιά να ξεκινήσουν την δική τους προσωπική σχέση με την ιστορία και να ερευνούν περαιτέρω τα γεγονότα της. Πρωταγωνιστεί περισσότερο ο καθημερινός άνθρωπος και αναλύονται οι συνέπειες των ιστορικών γεγονότων πρώτα στη ζωή των απλών ανθρώπων και κατόπιν σε συλλογικό επίπεδο.  Αν υπάρξει λίγο μεγαλύτερη εμμονή στην ποιότητα το μέλλον του ιστορικού παιδικού μυθιστορήματος στην Ελλάδα διαγράφεται τουλάχιστον ελπιδοφόρο.

(Αύριο θα συνεχίσουμε με τα αγαπημένα ιστορικά μυθιστορήματα της παιδικής μας ηλικίας!)

Πηγές:

Ιστορικό μυθιστόρημα-Λήμμα Βικιπαίδεια

Γουόλτερ Σκοτ-Λήμμα Βικιπαίδεια

Τάσεις και εξελίξεις στην παιδική λογοτεχνία

Βασίλης Δ. Αναγνωστόπουλος

Οι εκδόσεις των φίλων

Αθήνα 1999

Ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας

Χάρης Σακελλαρίου

Εκδόσεις Νόηση

Αθήνα2009

Βιωμένη πραγματικότητα, μαρτυρία και Ιστορία στο νεότερο παιδικό
και εφηβικό λογοτεχνικό βιβλίο

Άρθρο της Άντας Κατσίκη-Γκίβαλου
Ομότιμη Καθηγήτρια
Π.Τ.Δ.Ε., Ε.Κ.Π.Α.

Στο περιοδικό Κείμενα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Για την πατρίδα

Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου

Στα μυστικά του βάλτου

Πηνελόπη Δέλτα

Εκδόσεις Εστία

Το καπλάνι της βιτρίνας

Άλκη  Ζέη

Εκδόσεις Κέδρος

Όταν ο ήλιος…

Ζωρζ Σαρή

Εκδόσεις Πατάκη

Οι ρίζες της λευτεριάς

Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη

Εκδόσεις Πατάκη

Ο μικρός μπουρλοτιέρης

Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη

Εκδόσεις Πατάκη

Ο μικρός αδελφός

Τραγούδι για τρεις

Η προφητεία του κόκκινου κρασιού

Για την άλλη πατρίδα

Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου

Εκδόσεις Πατάκη