Η αποτύπωση του σχολείου στην ξένη κλασική παιδική λογοτεχνία-τυπικά παραδείγματα

Η σχολική ζωή και η διαδικασία της εκπαίδευσης αποτελεί σταθερά ένα από τα πιο δημοφιλή και πολλαπλώς διαπραγματευόμενα θέματα της παιδικής λογοτεχνίας ακριβώς γιατί το σχολείο αποτελεί κομβικό σημείο της παιδικής ηλικίας. Ο καθένας από μας είτε ως παιδί είτε ως ενήλικας έχει διαβάσει κάποιο βιβλίο της ξένης κλασικής παιδικής λογοτεχνίας που να μας θυμίζει περιστατικά και σκηνές της σχολικής μας ζωής από την αίθουσα διδασκαλίας ή τα παιχνίδια στο προαύλιο.

Τα πρώτα σύγχρονα έργα παιδικής λογοτεχνίας εντοπίζονται με αναφορά σε θέματα από τη σχολική ζωή εντοπίζονται στην Δυτική Ευρώπη και τις Η.Π.Α. καθώς εκεί έλαβε για πρώτη φορά με νομοθετικό διάταγμα η καθιέρωση της καθολικής υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Στην Αγγλία η καθολική εκπαίδευση αρχίζει να γίνεται υποχρεωτική με την αρχή να δίνεται με διάταγμα του 1870, στη Γαλλία η εκπαίδευση είναι δωρεάν στις περιοχές γύρω από το Παρίσι ήδη από το 1833 ενώ στη Γερμανία ήδη από την εποχή του Λουθήρου η εκπαίδευση γίνεται υποχρεωτική για να μπορούν όλοι να διαβάζουν την Βίβλο. Στις Η.Π.Α. η εκπαίδευση γίνεται υποχρεωτική για όλους μεταξύ των ετών 1852-1917 σε όλες τις πολιτείες. Στην Ελλάδα η φοίτηση στα σχολεία καθίσταται υποχρεωτική το 1926.

Δύσκολα μπορεί να επιλέξει κανείς από την πληθώρα των θεματικών που προσφέρουν τα πολλά και αξιόλογα βιβλία που κυκλοφόρησαν σε Ευρώπη και Αμερική με τη ζωή των παιδιών στο σχολείο, εντός και εκτός τάξης. Ωστόσο θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μία απτή εικόνα για το πώς το σχολείο παρουσιάζεται στην παιδική λογοτεχνία των χωρών αυτών με τα βιβλία που υπάρχουν στη βιβλιοθήκη μας.

Αν η φοίτηση των κοριτσιών στα σχολεία ήταν για την Ελλάδα μια μακροχρόνια πρόκληση, στις Η.Π.Α. και τον Καναδά αποτέλεσε νωρίς μια πραγματικότητα. Στις «Μικρές κυρίες» της Λουίζα-Μέι Άλκοτ ο πάστορας Μαρτς φροντίζει για την εκπαίδευση των τεσσάρων κοριτσιών του. Όμως όταν χρεοκοπεί και συνακόλουθα υπηρετεί στον στρατό κατά τη διάρκεια του Αμερικανικού Εμφυλίου, οι τρεις μεγαλύτερες κόρες διακόπτουν τη φοίτησή τους για να βοηθήσουν την οικογένεια που έχει οικονομικά προβλήματα. Συνεχίζει να πηγαίνει μόνο η Έιμυ, η οποία το εγκαταλείπει και καταφεύγει στην κατ’ οίκον διδασκαλία όταν η ματαιοδοξία της γίνεται κόκκινο πανί για τις συμμαθήτριές της. Στην «Άννα των αγρών» της Λ. Μ. Μοντγκόμερι, ένα ορφανό κορίτσι, η 11χρονη Άννα Σίρλευ, υιοθετείται αρχικά κατά λάθος από δύο ηλικιωμένα αδέλφια που ήθελαν ένα αγόρι να τους βοηθάει στη φάρμα. Στην πορεία η Άννα τους κερδίζει με τον ζωντανό της χαρακτήρα και τις πολύ καλές σχολικές της επιδόσεις. Οι θετοί της γονείς την στέλνουν να κάνει φροντιστηριακά μαθήματα με τη δασκάλα της όταν η επιστήθια φίλη της Νταιάνα σταματάει το σχολείο, μαζί με τον ανταγωνιστή της, Γκίλμπερτ. Τελικά πρωτεύει στις εξετάσεις για το πανεπιστήμιο.

Μία επαναστατική όψη της παιδικής ηλικίας με την μόνιμη διατήρησή της και την απόρριψη της παρουσίας ενηλίκων στη ζωή των παιδιών και όσων αυτοί επιβάλλουν, είναι ο «Πίτερ Παν» του Τζ. Μ. Μπάρι. Ο ήρωας, Πίτερ Παν, ζει ξέγνοιαστος με τους φίλους του στην Χώρα του Ποτέ όπου περιστασιακά προσκαλεί την Γουέντι και τα αδέρφια της. Όταν αυτοί του ζητούν να γυρίσουν πίσω στην κανονική τους ζωή, συνεπώς και στο σχολείο, ο Πίτερ Παν απλά δεν τους καταλαβαίνει. Στα αριστουργήματα του Τ. Ντίκενς  με ήρωες μικρά παιδιά που στερούνται τα βασικά μέσα επιβίωσης ώσπου να τους χαμογελάσει η τύχη, στερούνται και το δικαίωμα στην εκπαίδευση. Αυτό ήταν και ένα από τα κοινωνικά μηνύματα που προσπαθούσε να μεταδώσει ο συγγραφέας με την ευαισθητοποιημένη γραφή του σε μία χώρα που είχε δημιουργήσει μία σύγχρονη παγκόσμια αυτοκρατορία.

Στο μυθιστόρημα «Χωρίς οικογένεια» του Εκτόρ Μαλό, ο μικρός Ρεμί ζει μια δύσκολη και δυστυχισμένη ζωή, μιας και ο θετός του πατέρας τον πουλάει για χρέη στον περιοδεύοντα θίασο του Βιτάλι. Εκεί μπορεί να στερείται την καθημερινότητα του σχολείου αλλά ο Βιτάλι του μαθαίνει ανάγνωση, γραφή, αριθμητική, ξένες γλώσσες και μουσική σαν να ήταν γιος του. Παράλληλα μαθαίνει πώς να τα βγάζει πέρα μόνος του. Στην «Τάξη που πετάει» του Έριχ Καίστνερ, πρωταγωνιστούν ο πρώτος μαθητής της τάξης, Μάρτιν και ο ορφανός Γιόναθαν. Υπάρχει σφοδρή αντιπαλότητα μεταξύ του σχολείου τους και ενός ακόμη. οι μαθητές του άλλου σχολείου κλέβουν τα τετράδια τους που τα πήγαινε στο σπίτι ο γιος του δασκάλου αιχμαλωτίζοντας και τον ίδιο. Ο Μάρτιν και οι συμμαθητές του προκειμένου να τα πάρουν πίσω και να απελευθερώσουν το γιο του δασκάλου εμπλέκονται σε έναν ανελέητο χιονοπόλεμο με τους μαθητές του αντίπαλου σχολείου.

Η πολυδιαβασμένη «Χάιντι» της Γιοχάνα Σπίρι μας μεταφέρει επίσης κάποιες εικόνες από τη σχολική ζωή. Μετά το θάνατο της μητέρας της, η μικρή Χάιντι πηγαίνει να ζήσει με τον αυστηρό και λιγομίλητο παππού της που είχε διακόψει τις σχέσεις με την κόρη του γιατί διαφωνούσε με το γάμο της κόρης του. Παρά τις αρχικές δυσκολίες καταφέρνει να ζήσει αρμονικά μαζί του και πηγαίνει στο σχολείο μαζί με το φίλο της, Πέτερ. Ενώ όμως ο Πέτερ αντιπαθεί το σχολείο και προτιμά να βόσκει τις κατσίκες του στα βουνά, η Χάιντι το λατρεύει ανατρέποντας τα κοινωνικά στερεότυπα με τους γονείς να προωθούν τα αγόρια στις σπουδές.  Στο «Θαυμαστό ταξίδι του Νιλς Χόλγκερσον» η Σέλμα Λάγκερλεφ κατορθώνει να συνδυάσει τη φυσιολατρία με τη γνώση. Ο 14χρονος Νιλς είναι πολύ άτακτος και βασανίζει τα ζώα. Όταν ένα ξωτικό τον συρρικνώνει σε μέγεθος μικρότερο από ένα μικρό ζώο ακολουθώντας τη χήνα του, τον Μάρτιν ταξιδεύει ανά την Σουηδία μαθαίνοντας τη φύση, την ιστορία και τις παραδόσεις της χώρας του σε ένα σχολείο πάνω από τα σύννεφα!

Η παρουσίαση του σχολείου και της σχολικής ζωής στην ξένη κλασική παιδική λογοτεχνία διαφέρει από χώρα σε χώρα ανάλογα με τις κοινωνικές συνθήκες και την ιδιοσυγκρασία του συγγραφέα. Σε κάποια μυθιστορήματα το σχολείο αντιμετωπίζεται ως χώρος χαράς και μάθησης αλλού ως ένα ανιαρό μέρος ή τόπος μαρτυρίου.  Για τα παιδιά που κανονικά θα στερούνταν το πολύτιμο εφόδιο της μάθησης και η τύχη τους χαμογελά το αντιμετωπίζουν ως ένα μέσο να βελτιώσουν τη ζωή τους και να δημιουργήσουν νέες φιλίες. Όσα παιδιά αισθάνονται πιεσμένα από τις απαιτήσεις του και τις συνθήκες παραμονής τους προσπαθούν να το αποφύγουν με κάθε τρόπο. Μερικές φορές, πάλι, οι μυθιστορηματικές συνθήκες καταφέρνουν να συνδυάσουν την απόδραση από το σχολείο με ταξίδια στη φαντασία ή να συμπληρώνονται τα ταξίδια αυτά με παροχή γνώσεων. Άλλοτε οι αναγκαστικές συνθήκες μέσα στις οποίες ζει κανείς του προσφέρουν κάποτε διεξόδους που ποτέ δεν θα φανταζόταν. Η κοινωνία του σχολείου έχει χαρές και συλλογικές απολαύσεις αλλά και δυσκολίες που διχάζουν και φέρνουν μπελάδες. Μπορούν να λειτουργήσουν ως προθάλαμος για την ενήλικη ζωή αλλά και ως πρόσκομμα για την ομαλή είσοδο σε αυτήν. Εν τέλει, θα λέγαμε πως η αποτύπωση του σχολείου στην παιδική λογοτεχνία συμβαδίζει με τις ανησυχίες και τα συναισθήματα των παιδιών που ανανεώνονται αλλά παραμένουν και σταθερά από εποχή σε εποχή. Το σχολείο αλλάζει, προοδεύει, δυσκολεύει και τελματώνει αποτελώντας πάντα ένα διακομεταμιστικό σταθμό από την άγνοια στη γνώση και από την παιδικότητα στην ενηλικίωση.

Πηγές:

Λήμματα Βικιπαίδεια

Education in the U.S.A.

Education in England

Education in France

Education in Germany

Οι μικρές κυρίες

Λουίζα Μέι Άλκοτ

Μετάφραση: Νανά Ησαία

Εκδόσεις Πατάκη

Αθήνα 2006

Η Άννα των αγρών

Λ. Μ. Μοντγκόμερι

Απόδοση: Μαρία Πάππα

Αθήνα 2001

Πίτερ Παν και Γουέντι

Τζ. Μ. Μπάρι

Μετάφραση: Ρεγγίνα Χατχούτ

Εκδόσεις Πατάκη

Αθήνα 2009

Άπαντα Τσαρλς Ντίκενς

Χωρίς οικογένεια

Εκτόρ Μαλό

Μετάφραση: Ζωρζ Σαρή

Εκδόσεις Πατάκη

Αθήνα 1988

Η τάξη που πετάει

Έριχ Καίστνερ

Μετάφραση: Κίρα Σίνου

Εκδόσεις Ψυχογιός

Χάιντι

Γιοχάνα Σπίρι

Μετάφραση: Μαρία Σπηλιωπούλου

Αθήνα 2006

Το θαυμαστό ταξίδι του Νιλς Χόλγκερσον

Σέλμα Λάγκερλεφ

Μετάφραση: Τασσώ Καββαδία

Εκδόσεις Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος

Αθήνα 1990